terekeme
Terekemeler, kökende Batı Türkistanlı ve sonrasında uzun yüzyıllar boyu Kafkasya'da yerleşmiş bir Türk boyudur.
Köken
Soyları Karapapaklara Terekemelerin ataları yaşadıkları Terek Irmağı çevresini terk etmişler ve Gürcistan ile Türkiye'ye yerleşmişlerdir. Gürcistan ve Türkiye'ye geldiklerinde diğer yerli toplumlar onları "Terekeme" olarak adlandırmışlardır. Yani, "Terekeme" terimini “yurtlarını terk edenler” anlamında kullanmışlardır.
Türkiye'deki yerleşim bölgeleri
Terekemeler, bugün Kars ve çevresinde yerleşik bir hayat sürmektedirler. Ahmet Caferoğlu, 1942'de Kars ve çevresindeki Terekeme köylerinin sayısının 114 civarında olduğunu belirtmiştir.Azerbaycan, İran, Ermenistan, Nahcivan, Gürcistan'da da bulunurlar.
Son 50-70 yıl içinde ise yörenin coğrafi ve ekonomik zorlukları yüzünden başta İstanbul, Adana, Ankara ve Bursa olmak üzere büyük şehirlere yerleşmişlerdir.
Tarihteki büyük göçle birlikte bu boy da batıya göç eder ve Hazar denizinin kuzeyinden Kafkasya ya inerler. Bir süre sonra, arkadan gelen güçlü kavimlerin baskısına dayanamaz ve Kura nehri Boşşalı-Borçalı vadisine yerleşirler. Bu göç sırasında bir kısım Karapapaklı "Terek" nehri vadisinde kalmayı sürdürür. Ancak, daha fazla tutunamazlar ve akrabalarının yanına, Borçalı’ya gelirler. İlk gelen Karapapaklar bunları Terekli olarak adlandırır ve sonradan bu deyim "Terekeme" şeklini alır.
Gürcistan’ın Borçalı vadisine yerleşen Karapapak’lardan bir kısmı Kür Nehri'nin taşkınlarıya baş edemeyince, Göy (gök) Dağın doğu yamacına ve Arpa gölü civarında bulunan Ağbaba yaylalığına çıkarak 36 köyden ibaret yerleşim birimleri teşkil ederler.
Zamanla, bölgeye sahip olan Ruslar, bu boyları da egemenliyi altına almış ve bir arada tutmamak için de onları Karapapak-Terekeme diye önce ikiye, Terekemeleri de Borçalı Terekemeleri, Kazak Terekemeleri, Şemseddin Terekemeleri adıyla bir çok gruplara bölerek, “böl, parçala, yut” politikasını uygulamıştır. Çarlık döneminde Ruslar bu bölgeleri dış dünyaya kapalı tutularak kültürel gelişmeyi önlemeye çalışmıştır. Buna rağmen, Azerbaycan’da kalan Karapapakların bir kısmı bazı devlet kademelerinde yer almış, Gürcistan’ın köy ve kasabalarında kalanlar ise bölgeye yerleşen Almanlardan kaşar ve Graviyer peyniri yapımını öğrenmiş ve Türkiye’ye geldikten sonrada bu mesleği sürdürmüşlerdir.
Dil ve edebiyat
Bugün Terekeme edebiyatı ürünlerinin pek azı toplanıp yayımlanabilmiştir. Terekeme ağzı, Azerice'nin dışında Kıpçak ses özelliklerini de taşır.
Din
Terekemelerin dinsel inançları İslam ve onun altındaki Sünni / Hanefi mezhebine bağlıdır. Bunun dışında İran ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nde yaşayanlar arasında Şii mezhebi görülürken, Gürcistan'nın Borçalı ve diğer yörelerde yaşayanlar ise Sünnidirler.